Sử dụng nhiên liệu hóa thạch đang tạo ra quả bom tài chính hẹn giờ

Những con số đáng giật mình

Chúng ta gần như biết có thể đưa thêm bao nhiêu cacbon đioxit (CO₂) vào bầu khí quyển trước khi vượt quá mục tiêu khí hậu của mình - giới hạn sự nóng lên từ 1,5 ° đến 2 ° C so với nhiệt độ trước khi công nghiệp hóa. Từ đó, có thể tìm ra lượng nhiên liệu hóa thạch có thể đốt cháy trước khi thải ra nhiều cacbon đioxit. Nhưng khi so sánh những con số đó với trữ lượng nhiên liệu hóa thạch đã biết, mọi thứ trở nên đáng kinh ngạc.

Để đạt được các mục tiêu về khí hậu, sẽ cần để lại 1/3 lượng dầu, 1/2 lượng khí đốt tự nhiên và gần như tất cả than đá nằm trong lòng đất, không được sử dụng.

Tuy nhiên, chúng ta đã - và vẫn đang xây dựng - cơ sở hạ tầng được dự đoán sẽ đốt cháy nhiều hơn thế: mỏ, giếng dầu và khí đốt, nhà máy lọc dầu và mạng lưới phân phối đưa tất cả các sản phẩm đó ra thị trường; nhà máy điện, ô tô, xe lửa, tàu thuyền và máy bay sử dụng nhiên liệu. Để đạt được các mục tiêu về khí hậu của mình, một số trong số những thứ đó sẽ phải được đóng cửa và để ở chế độ không hoạt động trước khi có thể mang lại lợi nhuận hay thu lại số tiền phải bỏ ra để sản xuất chúng.

Nhưng không chỉ vốn vật chất sẽ gây ra vấn đề nếu chúng ta quyết định nghiêm túc hóa việc giải quyết vấn đề biến đổi khí hậu. Chúng ta còn có các công nhân được đào tạo để sử dụng tất cả phần cứng không tải, các công ty coi trữ lượng nhiên liệu và phần cứng liên quan như một tài sản trên bảng cân đối kế toán của họ và các hợp đồng khác nhau quy định rằng có thể khai thác lượng tài nguyên dự trữ.

Nói chung, có thể coi tất cả những thứ này là tài sản - những tài sản mà nếu chúng ta nghiêm túc về vấn đề biến đổi khí hậu, giá trị của chúng sẽ giảm xuống bằng không. Tại thời điểm đó, chúng sẽ được gọi là "tài sản mắc kẹt", và việc mắc kẹt này có khả năng gây ra hỗn loạn kinh tế trên thế giới.

Những tài sản bị mắc kẹt

Để giải thích về tài sản bị mắc kẹt, Armon Rezai của Đại học Kinh tế và Kinh doanh Vienna đã nêu một ví dụ thực tế. Nếu bạn có một chiếc thuyền và nó mắc cạn, bạn không còn có thể thu được bất kỳ lợi ích tài chính nào từ chiếc thuyền nữa - nó vẫn là một tài sản, nhưng nó không còn hữu ích nữa. Điều tương tự cũng xảy ra đối với bất kỳ hàng hóa nào nó đang chở, cũng như thủy thủ đoàn đã quen thuộc với các đặc thù của nó.

Mặc dù loại thảm họa chỉ xảy ra một lần đó chắc chắn có thể xảy ra với việc sản xuất và sử dụng nhiên liệu hóa thạch, nhưng nó không phải là mối đe dọa đối với tất cả các hoạt động sản xuất nhiên liệu hóa thạch đang được đề cập trong tương lai gần.

Nhưng còn có nhiều cách khác khiến tài sản, và nhiều cách trong số đó có liên quan đến nhiên liệu hóa thạch. Joyeeta Gupta của Viện giáo dục chuyên ngành tài nguyên nước IHE Delft lưu ý rằng tài sản có thể bị mắc kẹt bởi những điều đơn giản như một thương hiệu không còn hợp thời nữa, khiến chủ sở hữu của nó dư thừa năng lực sản xuất. Những thay đổi về công nghệ cũng có thể làm cho một sản phẩm trở nên lỗi thời, làm ảnh hưởng đến tất cả các cơ sở hạ tầng được sử dụng để sản xuất, bán và bảo trì sản phẩm đó. Những kiểu mắc kẹt này là một phần bình thường của kinh tế thị trường. Và chúng chắc chắn áp dụng cho nhiên liệu hóa thạch, vì mọi người đã bắt đầu tìm kiếm các giải pháp thay thế sạch hơn và công nghệ tái tạo làm giảm giá của chúng.

Nhưng ở đây có một rủi ro gia tăng: các can thiệp chính sách của các chính phủ. Hiện tại, các chính phủ khác nhau đã định giá đối với lượng khí thải carbon, đưa ra các hệ thống mua bán quyền phát thải carbon và thực hiện các hành động khác để ngăn cản việc sử dụng nhiên liệu hóa thạch hoặc khuyến khích sử dụng các chất thay thế sạch hơn (tất nhiên, nhiều chính phủ đã làm điều đó đồng thời với việc theo đuổi các chính sách khác thúc đẩy việc sử dụng nhiên liệu hóa thạch).

Thật hấp dẫn khi xem xét các cơ chế mắc kẹt này trong việc cố gắng xác định cơ chế nào trong số này sẽ mang tính quyết định. Nhưng tất cả đều có thể - và thực tế là - hoạt động song song. Và nếu chúng ta muốn đạt được các mục tiêu về khí hậu của mình, các chính phủ sẽ phải hành động nhanh hơn nhiều so với trước đây.

Một số điều có thể dẫn đến việc tăng tốc những thay đổi. Tần suất ngày càng tăng của các thảm họa liên quan đến khí hậu có thể dần dần tập trung công chúng và các chính phủ vào việc hạn chế biến đổi khí hậu. Sự phát triển nhanh chóng của công nghệ cũng có thể thay đổi thị trường năng lượng. Rick van der Ploeg của Đại học Oxford đã đề cập đến khả năng tạo ra bước đột phá trong công nghệ pin, cho phép loại bỏ dầu mỏ trong giao thông vận tải và sử dụng năng lượng mặt trời và gió nhiều hơn.

Câu hỏi lớn đặt ra là liệu những áp lực này hình thành từ từ hay đột ngột. Nếu tài sản mất giá từ từ, không có những cú sốc lớn thì mọi người đều có thể điều chỉnh. Các nhà đầu tư có thể chuyển sang các thị trường khác, các công ty có thể thay đổi trọng tâm của họ, cơ sở hạ tầng có thể được phép ngừng sử dụng cho đến khi phần lớn giá trị của nó đã khấu hao hết. Chắc chắn sẽ có một số khó khăn về kinh tế, đặc biệt nếu bạn đang kinh doanh nhiên liệu hóa thạch, nhưng sẽ không có sự gián đoạn lớn về kinh tế.

Thật không may, các mục tiêu về khí hậu và lượng khí thải liên tục của chúng ta đang làm cho xác suất hạ cánh mềm này ngày càng xa vời. Rezai nói: "Chúng ta đã quá chậm chạp và chúng ta phải tăng tốc việc cắt giảm phát thải". "Nếu chúng ta phải có những điều chỉnh nhanh hơn, điều đó tạo ra khả năng xảy ra những điều chỉnh ‘đứt gãy’ hơn, những điều chỉnh kém trơn tru hơn". Chúng ta đang thấy rõ tiềm năng của một khoảnh khắc Minsky, trong đó giá trị của một số tài sản giảm đáng kể. Về vấn đề khí hậu, điều này có thể xảy ra với những thay đổi về công nghệ hoặc những thay đổi về chính sách của chính phủ.

Loại sụp đổ đột ngột này sẽ có tác động sâu rộng. Những người đang sống dựa vào việc khai thác nhiên liệu hóa thạch sẽ thấy công ăn việc làm của họ tan biến. Các chính phủ phụ thuộc vào thuế và phí từ việc khai thác và sử dụng nhiên liệu hóa thạch sẽ gặp khó khăn trong việc tìm nguồn thu thay thế. Các công ty trong toàn nền kinh tế sẽ bị ảnh hưởng nặng nề. Rõ ràng, điều này sẽ bao gồm doanh thu bị mất của các công ty nhiên liệu hóa thạch. Nhưng nó cũng có thể có nghĩa là những thứ mà họ coi là tài sản - từ thiết bị đến giấy phép khai thác - sẽ phải xóa sổ.

Các nhà sản xuất thiết bị cũng sẽ gặp phải những vấn đề tương tự, cũng như các công ty vận chuyển nhiên liệu và vận hành đường ống. Tất cả các ngành công nghiệp sản xuất thiết bị được sử dụng để khai thác, vận chuyển hoặc đốt nhiên liệu hóa thạch sẽ chứng kiến ​​thị trường của chúng bốc hơi. Các công ty sản xuất phương tiện giao thông, như ô tô và xe lửa, sẽ phải vật lộn để điều chỉnh. Tất cả các tiện ích đã đầu tư vào việc xây dựng và bảo trì các cơ sở phát điện chạy bằng nhiên liệu hóa thạch sẽ buộc phải “nghỉ hưu” rất lâu trước khi hết thời gian sử dụng. Các ngành công nghiệp bê tông, thép và hóa chất phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch sẽ phải đối mặt với hậu quả lớn.

"Thay đổi là rất lớn, bởi vì chúng ta không chỉ nói về dầu khí và than đá", Gupta nói. "Chúng ta đang nói về ngành công nghiệp máy bay, chúng ta đang nói về ngành công nghiệp xe hơi, chúng ta đang nói về xe tay ga, tàu thủy - tất cả những ngành đó. Chúng ta đang nói về mọi ngôi nhà có kết nối khí đốt, chúng ta đang nói về đường ống dẫn khí đốt. Phạm vi rất lớn."

Tất cả những tài sản mắc kẹt này cuối cùng có thể được xóa sổ như những khoản lỗ, dẫn đến sự thay đổi đột ngột về lợi nhuận trong toàn nền kinh tế. Điều này rõ ràng sẽ ảnh hưởng đến tình hình tài chính của các doanh nghiệp. Nhưng nó cũng sẽ ảnh hưởng đến những thứ như quỹ hưu trí, tài trợ đại học và các tổ chức khác, trực tiếp hoặc gián tiếp, đã đầu tư vào các công ty này. "Cuộc khủng hoảng nhà ở năm 2008 không phải là toàn bộ thị trường; nó là một phần rất cô lập và nhỏ hơn của thị trường tài chính", Rezai nói. "Do tính liên kết của hệ thống ngân hàng, [điều đó] đã dẫn đến một cuộc khủng hoảng trên quy mô lớn hơn".

Làm thế nào để có thể giải quyết vấn đề khí hậu trong khi giữ cho các tài sản bị mắc kẹt không ảnh hưởng đến nền kinh tế?

Rủi ro tài chính liên quan đến nhiên liệu hóa thạch được phân bổ rộng rãi trong nền kinh tế của chúng ta, đến nỗi việc giảm thiểu những rủi ro đó có thể đòi hỏi một số cách tiếp cận khác nhau.

Một cách đơn giản là để các chính phủ đồng ý trả tiền cho các công ty tài sản bị mắc kẹt. Đề cập đến các nhà máy than, Rezai lưu ý rằng, "ở Đức, chủ sở hữu của những công ty đó thực sự đã được mua chuộc để từ bỏ quyền gây ô nhiễm - đó không phải là quyền có được một cách đúng đắn; chẳng qua là họ đã làm điều đó trong quá khứ". Van der Ploeg gợi ý thẳng rằng kiểu này sẽ phổ biến rộng rãi.

Rezai cũng chỉ ra rằng các chính phủ có lẽ đã có vị trí tốt nhất để thực hiện các loại chương trình cần thiết để giúp nguồn nhân lực - những người lao động có kinh nghiệm trong các ngành sắp biến mất - để đào tạo lại cho những nghề nghiệp mới.

Nhưng ngành công nghiệp nhiên liệu hóa thạch là quá lớn để loại bỏ thông qua bồi thường, và có nhiều chính phủ không có đủ tiền để làm như vậy. Vì vậy, loại hành động này của chính phủ sẽ không đủ để giải quyết tất cả các vấn đề của chúng ta. Nhưng có những điều khác mà các chính phủ có thể làm, phần lớn liên quan đến việc báo hiệu cho thị trường rằng các chính sách khí hậu sẽ ngày càng trở nên nghiêm ngặt. Những loại tín hiệu đó có thể bao gồm từ việc đơn giản là công bố các chính sách khí hậu tích cực hơn cho đến việc thúc đẩy tài trợ cho việc phát triển và triển khai các giải pháp thay thế.

Có một yếu tố của điều đó đang xảy ra hiện tại, nhưng nó không nhất quán hoặc mâu thuẫn ở hầu hết các quốc gia. Một cam kết toàn diện của chính phủ sẽ là cần thiết để gửi đi các tín hiệu phù hợp. "Nếu chính phủ làm điều đó, thì tôi nghĩ các nhà đầu tư trong ngành tài chính sẽ sớm nhận ra đó là sự kết thúc của trò chơi; âm nhạc sẽ sớm kết thúc", van der Ploeg nói.

Nguy cơ các công ty nhiên liệu hóa thạch có thể kiện các chính phủ để đòi bồi thường thiệt hại nếu có các giới hạn áp dụng đối với việc sử dụng các loại nhiên liệu nói trên khiến cho vấn đề càng trở nên phức tạp hơn. “Ở nhiều nơi trên thế giới, nhà nước giữ quyền sở hữu dầu và khí đốt dưới lòng đất, và công ty có quyền khai thác chúng”, Gupta nói. "Việc một công ty có thể không được phép khai thác nhiên liệu hóa thạch trong tương lai có thể dẫn đến việc yêu cầu nhà nước bồi thường".

Tình trạng này tạo ra một sự bất đối xứng đáng kể. "Luật kinh doanh được thực thi tại các tòa án quốc tế và quốc gia; không ai chịu rủi ro kinh doanh nếu họ không chắc chắn rằng doanh nghiệp của họ được pháp luật bảo vệ", Gupta nói. "Nhưng luật pháp quốc tế công khai hoặc các thỏa thuận giữa các quốc gia như Nghị định thư Kyoto hoặc Hiệp định Paris là khác nhau. Không có cách nào để buộc Hoa Kỳ phê chuẩn Nghị định thư Kyoto hoặc tham gia Hiệp định Paris - bạn biết đấy, bạn không thể ép buộc một quốc gia có chủ quyền".

Vấn đề này lớn đến mức nào? Một bài báo gần đây trên tạp chí Science ước tính rằng hơn 10.000 dự án khai thác nhiên liệu hóa thạch ở 97 quốc gia nằm trong các hiệp ước kinh doanh quốc tế. Tổng giá trị của các dự án này có thể lên trên 200 tỷ USD. Một số quốc gia có mức độ rủi ro cao như Vương quốc Anh có thể dễ dàng chi trả cho những dự án này, có thể lên tới 14 tỷ đô la trong trường hợp của họ. Nhưng sẽ khó hơn đối với một số quốc gia có nguy cơ cao khác, như Guyana và Mozambique.

Làm thế nào để các quốc gia có thể tự bảo vệ mình? Bài báo đề xuất các quốc gia cấm tất cả các hoạt động thăm dò nhiên liệu hóa thạch để tránh vấn đề ngày càng gia tăng. Và sau đó là xem xét việc từ bỏ một hiệp ước thương mại cụ thể - họ cho rằng điều này tạo ra nhiều rủi ro nhất. Tuy nhiên, cả hai hành động này đều có thể gây ra bất ổn kinh tế trong ngắn hạn.

Vấn đề phức tạp là thực tế nhiều quốc gia chịu rủi ro cao nhất từ ​​những vụ kiện này cũng có mỏ nhiên liệu hóa thạch có giá thành rẻ để khai thác.

Về khía cạnh tài chính, có một số dấu hiệu cho thấy thị trường đang bắt đầu nhận ra những rủi ro. "Tôi nghĩ thời điểm quan trọng là vào năm 2015, 2016 — nếu bạn nhìn vào dữ liệu, mọi người bắt đầu định giá những rủi ro đó", van der Ploeg nói. "Các nhà đầu tư như các tổ chức đầu tư; họ muốn lợi nhuận cao hơn từ tài sản bẩn. Vì vậy, giả sử có Shell hoặc BP hoặc một nhà máy thép - hoặc xi măng hoặc than - họ chỉ phải trả tỷ suất lợi nhuận cao hơn một chút. Và đó là để bù đắp cho họ đối với rủi ro chuyển đổi".

Theo thời gian, khi việc chuyển đổi khỏi nhiên liệu hóa thạch trở nên phổ biến hơn, những rủi ro này sẽ tăng lên và nhu cầu về lợi nhuận sẽ tăng lên tương ứng khi quá trình chuyển đổi được thực hiện. “Tại một thời điểm nào đó, âm nhạc sẽ dừng lại, và khi đó mọi người sẽ chạy đến lối ra”, ông nói.

Nỗ lực thoái vốn khỏi nhiên liệu hóa thạch có khả năng làm giảm giá tài sản nhiên liệu hóa thạch và tạo cơ sở cho việc định giá rủi ro tài sản có nguy cơ mắc kẹt. Nhưng cho đến nay, những nỗ lực này đang có ít tác động hơn. “Thoái vốn có thể giải quyết vấn đề nếu mọi người cùng thoái vốn đồng thời và giá giảm và không ai muốn mua cổ phiếu”, Gupta nói. "Nhưng theo cách mà tôi đang thấy việc thoái vốn diễn ra hiện nay, tất cả đều nằm sau những cánh cửa đóng kín và mọi người đang mua cổ phiếu vì họ không nhận thấy quy trình thoái vốn quy mô lớn."

Với tất cả những phân tích trên,  có thể thấy rõ chống biến đổi khí hậu không chỉ là vấn đề lựa chọn nhiên liệu, giải pháp kỹ thuật hay chính sách mà còn cần có sự tham gia quyết liệt của ngành tài chính – ngân hàng.

Nếu không muốn đối mặt với thảm họa khí hậu, chúng ta phải thay đổi công nghệ và lối sống. Nhưng điều đó cũng có nghĩa là chúng ta sắp phải đối mặt với một cuộc khủng hoảng do những tài sản mắc kẹt gây ra. Để tháo gỡ quả bom tài chính hẹn giờ đó, các ngân hàng trung ương và các ngân hàng thương mại cần nhận thức được rủi ro của tài sản mắc kẹt và nhanh chóng thực hiện các biện pháp để giải quyết tình hình. Tài chính xanh không chỉ là việc tài trợ cho các khoản đầu tư mang lại lợi ích môi trường, tăng cường sử dụng nhiên liệu sạch mà còn phải gửi tín hiệu mạnh mẽ giúp thúc đẩy quá trình thoái vốn khỏi các ngành công nghiệp “bẩn” diễn ra một sách trơn chu. Vì sự phát triển bền vững của nền kinh tế là điều kiện để các ngân hàng có thể kinh doanh tốt và nguy cơ khủng hoảng của các doanh nghiệp – khách hàng của các ngân hàng – cũng chính là nguy cơ đối với bản thân các ngân hàng, thúc đẩy tài chính xanh không chỉ là trách nhiệm xã hội của các tổ chức tài chính mà còn giúp bản thân họ thoát khỏi cuộc khủng hoảng đang được báo trước. 

(Theo ArsTechnica)

Nguyễn Anh Tuấn