Khả năng phát triển cho vay trực tuyến tại Việt Nam

Ngày nhận bài: 15/7/2019 - Ngày biên tập: 16/7/2019 - Ngày duyệt đăng: 18/8/2019. Bài đăng trên Tạp chí Thị trường Tài chính Tiền tệ số 17/2019

Tóm tắt: Tuy mới chỉ xuất hiện vài năm trở lại đây, tốc độ phát triển nhanh của loại hình cho vay ngang hàng (P2P lending) đã khiến các cơ quan quản lý tài chính của các quốc gia đối mặt với nhiều thách thức và khó khăn trong công tác quản lý, giám sát đồng thời cũng đặt các tổ chức tài chính, ngân hàng trước những cơ hội và thách thức mới. Bài viết điểm lại một số ưu điểm của P2P lending, thực tiễn P2P lending trên thế giới, những thách thức và rủi ro của hình thức cho vay này, đồng thời đánh giá khả năng phát triển P2P lending tại Việt Nam.

Từ khóa: cho vay ngang hàng, trực tuyến, kỹ thuật số

ONLINE LENDING DEVELOPMENT POSSIBILITY  IN VIETNAM

Abstract: Although having appeared in the last few years, the rapid growth of peer-to-peer lending (P2P lending) has led many financial supervisory authorities in many countries to face with challenges and difficulties in management and supervision, it also put financial institutions and banks in front of new opportunities and challenges. The article reviews some advantages of P2P lending, the practice of P2P lending in the world as well as challenges and risks of this form of lending, and assesses the potential for P2P lending development in Vietnam.

Key words: peer-to-peer, online, digital

Mô hình P2P lending phát triển mạnh mẽ trên toàn cầu do có nhiều ưu điểm, như:

Mức lãi suất cạnh tranh hơn so với các hình thức cho vay truyền thống do cắt giảm được tối đa các chi phí từ cơ sở hạ tầng, dịch vụ vì vận hành qua môi trường trực tuyến. Lợi nhuận nhà đầu tư thu được cao hơn so với lãi suất tiền gửi tại ngân hàng.

Thủ tục đơn giản, dễ tiếp cận, người đi vay được trực tiếp thỏa thuận về lãi suất, thỏa thuận vay do P2P lending chủ yếu là ứng dụng công nghệ thông tin, thông qua website hoặc các phần mềm cài đặt trên điện thoại.

Hệ thống chấm điểm tín dụng được tích hợp bởi công nghệ trí tuệ nhân tạo và dữ liệu lớn. Đây là thành tựu của CMCN 4.0 kết hợp được khả năng phân tích, tự học hỏi của trí tuệ nhân tạo dựa trên cơ sở dữ liệu người dùng ngày càng được bổ sung đa dạng, tạo nên tính chính xác ngày càng cao về tín chỉ xã hội.

Mang lại lợi ích cho nền kinh tế và quốc gia. Xét về khía cạnh kinh tế, một trong những lợi ích nổi bật của P2P lending là khả năng hỗ trợ thúc đẩy phổ cập tài chính, đưa dịch vụ tài chính có kiểm soát đến gần hơn với cộng đồng thuộc vùng sâu, vùng xa. Ngoài ra, trong chừng mực nhất định, nếu được kiểm soát hiệu quả, P2P lending giúp phân bổ nguồn lực tài chính hiệu quả hơn thông qua việc kết nối các nhà đầu tư thừa vốn với cá nhân, doanh nghiệp vừa và nhỏ cần vốn mà không thể tiếp cận được nguồn vốn vay từ các ngân hàng truyền thống.

THỰC TIỄN P2P LENDING TRÊN THẾ GIỚI

P2P lending thực sự được biết đến rộng rãi nhờ sự ra mắt của hai công ty, Zopa của Anh vào năm 2005 và Prosper của Mỹ vào năm 2006. Đây là những công ty P2P lending đầu tiên trên thế giới, nơi người đi vay và người cho vay không cần thông qua ngân hàng mà vẫn hoàn toàn có thể giao dịch trực tiếp với nhau thông qua một nền tảng ứng dụng công nghệ cho hoạt động vay ngang hàng. (Mārtiņš Šulte, Mintos, 2018).

Hình 1.1 Các mốc thời gian hình thành của các công ty P2P lending trên thế giới

(Nguồn: CBinsights, 2018)

Zopa đã giải ngân tổng cộng hơn 4 tỷ bảng Anh, tạo ra gần 600.000 khoản vay kể từ khi thành lập tới tháng 1/2019 (Zopa, 2019). Đồng sáng lập Zopa  Samir Dasai cũng là Giám đốc điều hành của Funding Circle được thành lập vào năm 2010, là công ty P2P lending tập trung vào các khoản vay cho các doanh nghiệp nhỏ tại Anh, Mỹ, Đức và Hà Lan (Oxford economics, 2019). Tổng số tiền tổ chức này đã cho vay là khoảng 7,5 tỷ Bảng Anh đến hơn 72.000 doanh nghiệp nhỏ trên toàn cầu tính đến thời điểm 30/06/2019 (Funding Circle, 2019). Tại thời điểm 31/03/2019, LendingClub đã giải ngân hơn 47 tỷ đô la Mỹ thông qua hơn 3,8 triệu khoản vay P2P (LendingClub, 2019). Tại Trung Quốc, quy mô toàn thị trường đạt mức 8,6 nghìn tỷ Nhân dân tệ (CNY) với sự tham gia của hơn 270 triệu người kể từ khi mô hình này ra đời. Riêng trong tháng 6/2019 là 89,3 tỷ CNY, giảm 3,6 tỷ CNY so với tháng 5/2019 (WDZJ, 2019). Tuy nhiên, do thiếu kiểm soát của Chính phủ, các công ty P2P lending tại Trung Quốc hoạt động biến tướng với hình thức huy động vốn bất hợp pháp hoặc theo mô hình đầu tư đa cấp. Hậu quả là hàng loạt công ty P2P lending phá sản do không trả được tiền cho nhà đầu tư, điển hình như vụ đột kích công ty P2P lending Tourongjia, bắt giữ 13 nghi phạm; hay như trường hợp của Quark Finance sụp đổ ngày 25/8/2018 khi cảnh sát Thượng Hải cho biết người sáng lập đã thú nhận rằng đã huy động tiền gửi bất hợp pháp; hay PPMiao thông báo đóng cửa và không trả được tiền cho nhà đầu tư vào ngày 6/8/2018 (Bloomberg, 2018).

Nguyên nhân cơ bản dẫn đến sự đổ vỡ này được đánh giá là do chưa tiên liệu hết rủi ro tiềm ẩn của hoạt động mới mẻ này. Sau hàng loạt các vụ đổ vỡ nêu trên, Chính phủ Trung Quốc đã ban hành khá chi tiết các quy định quản lý hoạt động này. Điều này đã cắt giảm số lượng các công ty P2P lending của Trung Quốc xuống đáng kể, tính đến cuối tháng 6/2019, số lượng các công ty P2P lending phải đóng cửa là 5.753 công ty, tuy nhiên số lượng các công ty còn hoạt động vẫn ở mức cao với 6.617 công ty.

THÁCH THỨC VÀ RỦI RO CỦA P2P LENDING

Có  nguy cơ mất an ninh hệ thống quản lý, dễ bị tin tặc tấn công. Mô hình P2P lending mới được hình thành, hoạt động hoàn toàn dựa trên nền tảng công nghệ thông tin, nhiều ứng dụng cho vay ngang hàng chưa hoàn thiện, tồn tại nhiều lỗ hổng có thể dẫn đến nguy cơ bị tấn công mạng, đánh cắp thông tin, tài khoản gây thiệt hại cho nhà đầu tư. Hơn nữa, hệ thống vận hành của các công ty này chưa được cơ quan chức năng có thẩm quyền xem xét phê duyệt đủ tiêu chuẩn về bảo mật hoạt động. Khi các giao dịch tài chính được thực hiện tức thời và phản ánh gần như lập tức biến động tài sản tài chính, phụ thuộc vào công nghệ tự động xử lý giao dịch có khả năng làm tăng biến động thị trường do biến động giá của tài sản. Khi giải pháp công nghệ dần thay thế quy trình thủ công và Fintech đang định hình lại cấu trúc thị trường và toàn cầu hóa dịch vụ tài chính, thị trường tài chính có nhiều khả năng dễ bị tổn thương trước tấn công của tin tặc. Sự kiện tin tặc sử dụng mã độc WannaCry năm 2017 chỉ sau 4 ngày đã tấn công 116 quốc gia nhằm lấy cắp dữ liệu, đòi tiền chuộc là dấu hiệu cho thấy rủi ro tiềm ẩn trong hệ thống tài chính toàn cầu khi sử dụng ứng dụng công nghệ trong giao dịch tài chính.

Trước khi một cá nhân được chấp nhận vay vốn từ công ty điều hành P2P lending, tất cả thông tin cá nhân sẽ được thu thập qua phần mềm được lập trình. Thông tin cá nhân thu thập trong dịch vụ P2P lending không dừng lại ở lý lịch, tiểu sử, hoạt động trên mạng xã hội, mà còn là những thông tin liên quan tới cá nhân vay vốn, như cha/mẹ/anh/chị/em. Khi khoản vay không được thanh toán đầy đủ, các cá nhân này có thể bị ảnh hưởng ở chừng mực nhất định.

Tại Việt Nam, tới nay cho vay ngang hàng chưa được pháp luật điều chỉnh. Người cho vay và nhà đầu tư chỉ dựa vào niềm tin, sự tín nhiệm khi đăng nhập vào hệ thống do các công ty ứng dụng công nghệ thành lập. Nếu xảy ra rủi ro sẽ ảnh hưởng nhất định tới tình hình an ninh - kinh tế - xã hội.

Có khả năng trở thành công cụ cho các loại tội phạm thực hiện hành vi trốn thuế, rửa tiền, tài trợ khủng bố. Do hoạt động P2P lending không chịu sự kiểm soát của hệ thống ngân hàng truyền thống và các khoản vay có thể mua bán qua thị trường thứ cấp, khiến cơ quan chức năng khó kiểm soát nguồn gốc luồng tiền, danh tính, mục đích… như các khoản tiền gửi và sử dụng tiền vay truyền thống. Điều này là kẽ hở cho phát sinh tội phạm trốn thuế, rửa tiền, tài trợ khủng bố.

Rủi ro về tính thanh khoản. Sự kết hợp kỳ hạn của khách hàng vay và nhà đầu tư khiến cho các khoản đầu tư P2P lending phần lớn có tính thanh khoản thấp. Có khả năng nhà khai thác P2P lending  phát triển thị trường thứ cấp cho phép nhà đầu tư thanh lý khoản đầu tư bằng cách bán khoản vay cho nhà đầu tư khác.

Rủi ro đại lý. Nhà đầu tư đối mặt với rủi ro một nhà điều hành P2P lending  có thể dừng hoạt động do tính không khả thi của mô hình kinh doanh hoặc vì lý do khác, như thất bại của ứng dụng phần mềm nền tảng, mặc dù khách hàng vay không phá sản. Chuyển giao số vay và tài khoản nhà đầu tư cho một nhà khai thác P2P lending khác sẽ được thực hiện. Quá trình này sẽ phát sinh khả năng gây thiệt hại đáng kể cho nhà đầu tư. Hơn nữa, trong xử lý nghiệp vụ đó có khả năng phát sinh gian lận thông tin. Mới đây, tại Mỹ, CEO của Lending Club đã phải từ chức khi các hoạt động gian lận của họ liên quan tới thông tin khoản vay được phát hiện. Lending Club đã thay đổi chi tiết của một nhóm  khoản vay cụ thể để làm cho họ đáp ứng các tiêu chí rủi ro của một nhà đầu tư cụ thể. Nhà đầu tư này đã mua các khoản vay này trên nền tảng thông tin sai lệch.

Dễ bị lợi dụng, biến tướng thành huy động tài chính đa cấp, lừa đảo, cho vay nặng lãi. Một số đối tượng có thể lợi dụng mô hình P2P lending để thực hiện hành vi bất hợp pháp (hoạt động tín dụng đen, cho vay nặng lãi, cầm đồ biến tướng, tài chính đa cấp…), đưa ra các quảng cáo sai sự thật, hứa hẹn lợi nhuận cao, lãi suất cạnh tranh, để lừa đảo, chiếm dụng vốn của người tham gia.

TÌNH HÌNH P2P LENDING TẠI VIỆT NAM - QUY MÔ, XU HƯỚNG, RỦI RO

Theo Báo cáo tài chính khu vực châu Á - Thái Bình Dương lần 3, quy mô của thị trường P2P lending  Việt Nam còn nhỏ bé so với các nước trong khu vực Đông Nam Á, chiếm 1,6% khối lượng giao dịch của khu vực, chỉ xếp trên Nepal và Kazakhstan (University of Cambridge JBS, 2018, tr.91). Điều này cũng phù hợp với tuổi đời còn non trẻ của mô hình P2P lending tại Việt Nam.

Tuy nhiên, Việt Nam có nhiều tiềm năng thích hợp cho sự phát triển của mô hình này dựa trên sự phát triển nhanh chóng của khoa học công nghệ, internet, thiết bị di dộng và đặc biệt là dữ liệu lớn (Big Data). Bên cạnh đó sự thay đổi về cơ cấu dân số học, đặc biệt là thế hệ trẻ sẵn sàng thích ứng với công nghệ mới và mong muốn được cung cấp các dịch vụ tài chính thuận lợi và nhanh chóng hơn nên dễ dàng chấp nhận các sản phẩm dịch vụ mới như P2P lending.

Dân số của Việt Nam là khoảng 96,96 triệu người, chiếm 1,27% dân số thế giới và đứng thứ 14 trên thế giới trong bảng xếp hạng dân số các nước và vùng lãnh thổ. Tỷ lệ dân số sống ở thành thị là 36%, số lượng đăng ký thuê bao di dộng là hơn 143 triệu thuê bao (tương đương 148% quy mô dân số), số lượng người dùng internet là 64 triệu người. Thời gian truy cập internet của người Việt là gần 7 giờ mỗi ngày, trong đó hơn 2,5 giờ là truy cập các mạng xã hội (We are social, 2019). Với những thông số nêu trên, có thể thấy Việt Nam là một thị trường tiềm năng cho sự phát triển của công nghệ trong thời đại 4.0, thời đại cần rất nhiều những thông tin truy cập online của người dùng để tạo ra một cơ sở dữ liệu lớn. Dựa trên những thông tin thu thập được từ người dùng, các công ty công nghệ nói chung và các công ty P2P lending nói riêng sẽ phân tích được nhu cầu, sở thích, mối quan tâm của mỗi người dùng để từ đó đưa ra các sản phẩm phù hợp nhất đối với mỗi cá nhân đó.

Bên cạnh xu hướng phát triển tất yếu sẽ xảy ra, mô hình P2P lending được dự báo sẽ có nhiều rủi ro, như dễ trở thành công cụ cho các loại tội phạm tiến hành trốn thuế, rửa tiền, tài trợ khủng bố. Hay có thể bị lợi dụng, biến tướng thành các dịch vụ lừa đảo, cho vay nặng lãi tín dụng đen, quảng cáo sai sự thật để nhằm mục đích tìm kiếm khách hàng cho các tổ chức cho vay nặng lãi, cửa hiệu cầm đồ với lãi suất cao.

Thực tế cho thấy, nhiều công ty tại Việt Nam tự quảng cáo là cung cấp dịch vụ P2P lending, nhưng khi tra cứu số giấy phép kinh doanh do Sở Kế hoạch Đầu tư cấp thì loại hình kinh doanh chính lại là tư vấn tài chính. Cùng với số vốn điều lệ ít ỏi so với quy mô giao dịch lên tới hàng chục ngàn tỷ VND (gấp nhiều lần so với vốn điều lệ), con số này cũng chưa được kiểm toán về tính hợp lệ, tiềm ẩn nguy cơ mất thanh khoản rất lớn.

Với nhiều ưu thế, dự đoán mô hình P2P lending sẽ dần thay đổi thói quen sử dụng tài chính của người Việt và bùng nổ mạnh mẽ trong thời gian tới. Hiện nay trong nước đã có một số đơn vị triển khai dịch vụ này ở những bước ban đầu, nhưng tiềm năng thị trường rất lớn và cơ hội đang chào đón các đơn vị mới tham gia. Công ty nào có thể đột phá tiên phong về công nghệ, nghiên cứu hành vi đặc thù của khách hàng, ứng dụng các công nghệ tự động thẩm định tín dụng (credit scoring, social scores) nhờ các thuật toán phân tích dữ liệu lớn (big data, matching algorithms), AI với thông tin khách hàng có nhu cầu vay và cho vay sẽ có cơ hội vươn lên dẫn đầu thị trường.

HÀM Ý CHÍNH SÁCH

Tới thời điểm này còn khá sớm khi đánh giá về khả năng phát triển của P2P ở thị trường Việt Nam. Mặc dầu vậy, bài học về các dịch vụ tương tự, như bán hàng online, gọi xe ôm, xe tắc xi, cho thuê phòng, bán bảo hiểm, bán dịch vụ du lịch, vé máy bay…, có thể khẳng định hoạt động P2P lending là xu hướng khó cưỡng ở thị trường Việt Nam. Vấn đề là thời điểm và hành động của nhà quản lý và công chúng đón nhận dịch vụ này như thế nào sẽ góp phần quyết định thời điểm và tần suất phủ sóng của dịch vụ.

Một khi đã tham gia hội nhập sâu rộng, việc tiên liệu trước các dịch vụ đã ra đời và thịnh hành ở các nền kinh tế tiêu biểu,  có mối liên hệ tương hỗ với nền kinh tế Việt Nam, nghiên cứu và chuẩn bị đón nhận không bao giờ là quá sớm.

Nghiên cứu khung pháp lý cho hoạt động P2P lending cần được chủ động triển khai. Thay vì  không thừa nhận hay cấm đoán, sử dụng khung pháp lý kiểm soát và hạn chế rủi ro hay khung pháp lý thử nghiệm là cách tiếp cận thường được lựa chọn trong hội nhập quốc tế và cơ chế kinh tế thị trường.

TÀI LIỆU THAM KHẢO:

- Bloomberg, 2018, How China’s Peer-to-peer  Lending Crash is destroying lives,https://www. bloomberg.com/news/articles/2018-10-02/peer-to-peer-lending-crash-in-china-leads-to-suicide-and-protest

- CBinsight, 2018, Timeline: The first decade of alternative lending,https://www. cbinsights.com/ research/alternative-lending-timeline-expert-intelligence/#regulation

- CONC, 2019, Consumer Credit sourcebook, https://www.handbook.fca.org.uk /handbook /CONC.pdf

- FCA, 2014, Policy statement 14/4, The FCA’s regulatory approach to crowdfunding over the internet, and the promotion of nonreadily realisable securities by other media, https://www. fca.org.uk/publication/policy/ps14-04.pdf

- FCA, 2019, Policy statement 19/14, Loan-based (peer-to-peer) and investment-based crowdfunding platforms,https://www.fca.org. uk/publication/policy/ps19-14.pdf

- Funding Circle, 2019,Our statistic, https://www.fundingcircle.com/uk/statistics/

- Lending Club, 2019, LendingClub statistics,https://www.lendingclub.com/info/statistics.action

-  Mārtiņš Šulte, Mintos, 2018, Revolutionizing finance – the history of the peer to peer lending industry, Alternative Finance Services Association of Latvia. https://www.lafpa.lv/en/blog/  revolutionising-finance-the-history-of-the-peer-to-peer-lending-industry/

- Oxford economics, 2019, The big business of small business, https://www.fundingcircle. com/uk/impact

- Securities Commission Malaysia, 2016, SC introduces regulatory framework to facilitate peer-to-peer financing, https://www.sc.com.my/ news/media-releases-and-announcements/sc-introduces-regulatory-framework-to-facilitate-peer-to-peer-financing

- University of Cambridge JBS, 2018, The 3rd Asia Pacific region alternative finance industry report, https://www.jbs.cam.ac.uk/fileadmin/user_upload/research/centres/alternative-finance/downloads/2018-3rd-asia-pacific-alternative-finance-industry-report.pdf

- WDZJ, 2019, P2P online loan industry June report of 2019, https://www.wdzj.com/news/yc/ 4594718.html

- Wearesocial, 2019, Digital 2019:Global digital yearbook, https://datareportal.com /reports/ digital-2019-vietnam

- Zopa, 2019, Zopa public loanbook, https://www.zopa.com/invest/risk/public-loan-book

- PBOC thực hiện thủ tục đăng lý KYC