5G: Cơ sở hạ tầng quan trọng của nền kinh tế số

Trên thế giới hiện đã có khoảng 18 mạng hoạt động và 134 mạng thử nghiệm 5G, với 20 nhà cung cấp các thiết bị tại 60 quốc gia. Ngày 10/5/2019, Viettel đã thực hiện kết nối thành công mạng 5G đạt tốc độ 1,5-1,7Gbps, đưa Việt Nam trở thành một trong những quốc gia thử nghiệm thành công sớm nhất mạng 5G. Theo kế hoạch, Việt Nam sẽ thương mại hóa dịch vụ 5G vào năm 2020. Dự báo, “Công nghệ 5G sẽ tạo ra cuộc cách mạng về kết nối”(1) và sẽ là cơ sở hạ tầng quan trọng của nền kinh tế số, với những mô hình và phương thức kinh doanh mới, tạo cơ hội lớn cho các tổ chức và doanh nghiệp.

Nhận diện công nghệ mới

Theo giới nghiên cứu, bộ phim hoạt hình nổi tiếng năm 1962, có tên “The Jetsons” (Gia đình nhà Jetson), được coi là tiên tri khi dự đoán nhiều công nghệ mới sẽ ra đời, trong đó có 5G. Tháng 4/2008, 5G mới bắt đầu xuất hiện, bởi công nghệ kết nối (Machine-to-Machine Intelligence-M2Mi) Corp thuộc NASA Research Park, dưới sự lãnh đạo của Geoff Brown(2) . Trước đó, hệ thống 1G được Nordic Mobile Telephone giới thiệu lần đầu tiên vào năm 1981; hệ thống 2G giới thiệu vào năm 1991; hệ thống 3G xuất hiện lần đầu vào năm 2001; hệ thống 4G ra đời và chuẩn hóa vào năm 2012.

5G là mạng thông tin di động thế hệ mới nhất, kế tiếp sau mạng 4G. 5G có tốc độ, dữ liệu lớn, dung lượng cao, độ trễ siêu nhỏ, tiết kiệm năng lượng, chi phí thấp và có khả năng kết nối đa thiết bị. Mạng 5G có tốc độ từ 10 Gbps-20 Gbps. Độ trễ chỉ ở mức dưới 1 ms (4G là 30-70 ms). Phổ tần cao với sóng mm, từ 28-39 GHz (4G là 700 MHz-3 GHz), 5G sử dụng kênh băng thông rộng lên đến 400 MHz (4G là 20 MHz).

Với tốc độ nhanh, dữ liệu lớn, độ trễ siêu thấp… 5G mở ra nhiều ứng dụng ngay trong tương lai gần. Khả năng kết nối lớn trong hệ thống Internet vạn vật (IoT) nên các phương tiện giao thông có thể liên lạc với nhau, với các công trình giao thông, tạo ra nền tảng cho xe tự lái; Người xem có thể tải về một bộ phim chất lượng cao chỉ mất chưa đến 1 giây, trong khi 4G phải mất 10 phút. Sự khác biệt giữa công nghệ 5G so với các công nghệ trước đó không chỉ ở tốc độ, mà còn ở nhiều khía cạnh khác, nhất là việc sử dụng phát sóng từ trạm HAPS (máy bay không người lái hoạt động như vệ tinh địa tĩnh) ở độ cao trung bình 20-22km so với mặt đất.

5G có những ưu điểm vượt trội sau đây:

Về tốc độ, mạng 5G có tốc độ truyền dữ liệu nhanh hơn 10 - 100 lần so với 4G và tương đương cáp quang, có thể xử lý được tất cả nội dung đa phương tiện và truyền thông ảo với độ phân giải siêu nét, nên có thể coi 5G là “cáp quang mà không có cáp quang”(3).

Về khả năng kết nối, mạng 5G có thể xử lý việc gia tăng số lượng lớn các thiết bị với nhau. IoT sẽ mở ra một kỷ nguyên mới của thiết bị kết nối, tất cả mọi thứ từ hệ thống an ninh, văn phòng cho đến thiết bị thu phát sóng trên xe cũng sẽ được kết nối. Theo dự báo, đến năm 2020, sẽ có khoảng 34 tỷ thiết bị kết nối Internet trên phạm vi toàn cầu (hơn 4 thiết bị/người có thể online)(4).

Về độ trễ, mạng 5G có độ trễ siêu thấp, khiến cho các tương tác tiếp cận thời gian thực. Akshay Sharma, một chuyên gia tại hãng phân tích Gartner đánh giá: “5G với tốc độ cao, độ trễ thấp so với các mạng hiện tại sẽ mang đến nền tảng tốt hơn cho các kiến trúc mới mà từ trước tới nay chưa từng có”(5).

Về độ tương thích ngược, mạng 5G có khả năng tương thích ngược với mạng khác, nó sẽ bổ sung thêm kiến trúc mới cho mạng truy nhập vô tuyến đám mây. Với các trung tâm dữ liệu nano hỗ trợ các chức năng mạng dựa trên máy chủ như cổng IoT công nghiệp; bộ nhớ đệm video và chuyển mã cho định dạng UltraHD (độ nét siêu cao). 5G còn hỗ trợ cấu trúc liên kết với các mạng không đồng nhất tạo thuận tiện hơn cho người dùng. 5G còn mang đến sự gia tăng đáng kể trong các trạm gốc và các yêu cầu mới cho đường truyền kết nối giữa nhà cung cấp dịch vụ với các trạm phân phối tới người dùng đầu cuối.

Và sự song hành với wifi, người phát ngôn của Tập đoàn Viễn thông Mỹ (AT&T) Jim Greer cho rằng, cả hai mạng này sẽ tiếp tục cùng tồn tại, và công nghệ wifi cũng sẽ phát triển nhanh chóng. Vì động lực phát triển chính cho 5G không liên quan nhiều đến các doanh nghiệp sử dụng wifi.

Giới chuyên gia cho rằng, về bản chất, mạng 5G vẫn phát triển dựa trên nền tảng 4G nhưng ở mức độ cao hơn, mạng 5G còn hỗ trợ đắc lực cho các công nghệ mạng khác. Các thiết bị mới có thể sử dụng các mạng di động khác nhau như: 2,5G, 3G, 4G hoặc 5G, Wifi, WPAN hoặc bất kỳ công nghệ truy cập nào khác xuất hiện trong tương lai. Qua thử nghiệm 5G New Radio (NR) của Công ty bán dẫn toàn cầu Mỹ (Qualcomm) cho thấy, độ kết nối ổn định đạt mức 99,99% khi thiết lập các mạng nội bộ không dây trong nhà, đó là một tiềm năng lớn cho các lĩnh vực kinh tế, xã hội, quốc phòng, an ninh.

 Theo giới chuyên gia, khi công nghệ 5G xuất hiện, tương lai không còn nằm trên đường kéo dài của quá khứ. Các nước (kể cả Việt Nam) có cơ hội bứt phá, nhưng phải là một tư duy mới, “không truyền thống, không tuần tự”(6). Quản lý nhà nước và doanh nghiệp đều cần sự đột phá trong tư duy, chính sách và cách tiếp cận.

Theo Bộ trưởng Bộ Thông tin và Truyền thông Nguyễn Mạnh Hùng thì Việt Nam có thể tiếp cận theo các pha: (1) Bổ sung, tăng dung lượng cho 4G tại các thành phố lớn; (2) Ứng dụng IoT diện rộng; (3) Sự xuất hiện của 5G trong tất cả các lĩnh vực. Công nghệ 5G sẽ tạo ra kết nối các công nghệ 2G, 3G, 4G. Theo đó, sự kết nối không chỉ 7 tỷ người với nhau, mà còn kết nối với hàng nghìn tỷ thiết bị, truyền tải toàn bộ thế giới vật lý vào thế giới ảo, thay đổi cơ bản cuộc sống loài người khi vạn vật cất tiếng nói như con người. “Đây là sứ mạng của 5G”(7) .

Tương lai “ảo hóa” thị trường

Trong lĩnh vực thị trường, tài chính, tiền tệ, 5G cũng sẽ tác động mạnh mẽ, tạo ra xu hướng “ảo hóa” thị trường. Nếu như trước đây người ta chỉ biết đến phạm trù “ảo” theo nghĩa hẹp như: Thị trường chứng khoán, tiền điện tử, thương mại điện tử… thì nay khái niệm “ảo” đã được mở rộng nội hàm ở mức gần như không giới hạn. Tại các nước phát triển, công nghệ thực tế ảo được ứng dụng trong mọi lĩnh vực: khoa học kỹ thuật, kiến trúc, giải trí, du lịch, địa ốc,… để đáp ứng mọi nhu cầu về nghiên cứu, giáo dục, dịch vụ, tài chính, thương mại, quân sự, quốc phòng… Công nghệ thực tế ảo VR và thực tế ảo tăng cường AR đang trở thành vũ khí chính của các doanh nghiệp bán lẻ. Người tiêu dùng với thói quen mua sắm ngày càng có xu hướng sử dụng công nghệ để đưa ra các quyết định ngay tại nhà hoặc trên 1 thiết bị di động(8) .

Với 5G, phương tiện tự lái sẽ cách mạng hóa lĩnh vực kinh tế - giao thông vận tải. Các đội xe tải tự động lái, đội vận tải chuyển hàng “ảo” được liên kết với nhau, làm gia tăng hiệu quả của công tác vận chuyển; dịch vụ giao hàng tại nhà bằng máy bay không người lái đã và đang được nhiều nước đưa vào thử nghiệm, ứng dụng; việc can thiệp của người tiêu dùng vào quá trình sản xuất cũng được thực hiện thông qua phương tiện giao dịch không dây. Trong lĩnh vực sản xuất để giảm lỗi trong quy trình phay kim loại tự động, nhờ kết nối 5G (thử nghiệm) đã bớt sai sót từ 25% xuống còn 15%, thậm chí máy có thể dừng trước khi xẩy ra lỗi(9) …

Vừa qua, lần đầu tiên tại Việt Nam siêu thị ảo VinMart 4.0 (Virtual Store) đã đi vào hoạt động. Theo đó, dịch vụ mua sắm ứng dụng Scan & Go đã mở rộng phạm vi tới 73 siêu thị trên cả nước, với việc mô phỏng hơn 100 nhóm sản phẩm chọn lọc bằng hình ảnh trên những tấm áp phích khổ lớn gần giống như quầy hàng thực tế trong siêu thị. Theo đó, khách hàng chỉ cần mở ứng dụng VinID, chọn tính năng Scan & Go sau đó quét mã QR các sản phẩm muốn mua tại VinMart 4.0 và thanh toán ngay bằng ứng dụng VinID. Người dùng còn có thể trải nghiệm “mua hàng từ xa” và có thể được giao hàng tận tay chỉ sau 2-4 giờ(10).

Theo giới chuyên gia, thời đại IoT cùng với sự xuất hiện của công nghệ 5G đã và đang dần ảnh hưởng trực tiếp đến cuộc sống của con người. Các thiết bị như: đồng hồ thông minh, vòng đeo tay theo dõi sức khỏe, thiết bị cảm biến trên xe hơi, kính thông minh cho đến các cảm biến giám sát 24/7... là những thiết bị đòi hỏi tính tương tác cao thông qua Internet để kết nối được duy trì liên tục, liền mạch và truyền tải một khối lượng lớn dữ liệu, bao gồm cả các dữ liệu thuộc lĩnh vực tài chính, ngân hàng.

Trong thời gian gần đây, liên tục chứng kiến nhiều bứt phá mới về công nghệ không dây, nhất là khi Trung Quốc tuyên bố sẽ trở thành quốc gia đầu tiên trên thế giới triển khai đại trà mạng 5G, tiếp sau là Hàn Quốc, Mỹ và một số quốc gia châu Âu. Tập đoàn công nghệ AT&T (Mỹ) đã ra mắt một thiết bị phát sóng Wifi 5G đầu tiên. Tiếp theo nhiều thương hiệu thiết bị di động dự kiến sẽ trình làng vào nửa đầu năm 2020, như là Samsung, OnePlus và Apple cũng đang được đồn đoán xây dựng kế hoạch. Công nghệ 5G thật sự là bước đột phá cho tương lai.

Một trong những điều nổi bật là 5G không chỉ kết nối người với người, người với phương tiện, mà còn cả phương tiện với phương tiện nhờ có trí tuệ nhân tạo (AI). Khi IoT cho phép các sự vật “liên lạc” với nhau thông qua trao đổi lượng dữ liệu lớn trong thời gian thực mà không cần sự can thiệp của con người, khiến nhận định của nhiều chuyên gia 5G sẽ trở thành nền tảng cho công nghệ trong tương lai là hoàn toàn có cơ sở.

IHS Market (Công ty nghiên cứu thị trường – Anh) còn nhận định rằng,  công nghệ 5G ra đời có thể sánh ngang với những phát minh của con người như: báo in, điện, động cơ hơi nước nhưng 5G có những thách thức liên quan đến công nghệ nhiều hơn. Nếu như 4G tập trung vào việc cải thiện khả năng và tốc độ kết nối, thì 5G sẽ bao gồm tất cả các điều đó và bổ sung thêm nhân tố rất quan trọng đó là “trí thông minh”(11). Vì thế, nhiều quốc gia, công ty đã và đang tiến hành thử nghiệm với các mục tiêu cụ thể khác nhau.

Ở Việt Nam hiện nay, Viettel đã hoàn thành tích hợp hạ tầng phát sóng mạng 5G đầu tiên tại khu vực hồ Hoàn Kiếm (Hà Nội) và phát sóng thử nghiệm thành công trên mọi băng tần được cấp phép. Tốc độ kết nối trong các bài thử nghiệm dao động từ 600 đến 700Mbps, tương đương với tốc độ cung cấp cho khách hàng của mạng 5G Verizon ở Mỹ.

Với việc thử nghiệm thành công mạng 5G của Viettel ngày 10/5 vừa qua đã đưa Việt Nam trở thành một trong những quốc gia đầu tiên triển khai 5G trên thế giới. Tuy nhiên, mạng 5G còn nhiều thành phần cần được điều chỉnh tối ưu hóa như: tần số thử nghiệm, số lượng tần số, thiết bị đầu cuối, tương quan vùng phủ sóng và vị trí phát sóng… Các kỹ sư nghiên cứu phát triển mạng 5G của Việt Nam cũng đang trong quá trình tìm cách làm chủ công nghệ, sáng tạo và phát triển trạm phát sóng 5G Viettel. Trong khi đó, Mobifone cũng triển khai thử nghiệm mạng 5G tại Hà Nội, Đà Nẵng, Hải Phòng và TP Hồ Chí Minh.

Dự báo, công nghệ mạng 5G có thể sẽ ra mắt vào năm 2020. Tuy nhiên, theo nhận định của giới chuyên gia, công nghệ 5G vẫn còn trong vòng nghiên cứu và các nhà khoa học vẫn đang tìm kiếm giải pháp thích hợp nhất. Osseiran, điều phối viên dự án METIS được thành lập bởi các trường đại học phối hợp cùng công ty tài chính châu Âu để tìm ra các giải pháp tối ưu nhất cho mạng 5G cho biết vẫn đang xem xét các công nghệ khác nhau, bao gồm: kỹ thuật điều chế và mã hóa dữ liệu mới, quản lý can thiệp tốt hơn, mạng lưới liên lạc nhiều chặng và cả những thiết kế, thiết bị truyền nhận dữ liệu tiên tiến.

Những lợi ích do mạng 5G mang lại là rất lớn. Mặc dù vậy, vẫn còn một số vấn đề cần phải được giải quyết trước khi công nghệ 5G có thể trở thành phổ biến. Đó là sự sẵn sàng của băng tần và các thách thức về mặt công nghệ. Vấn đề đang đặt ra là làm thế nào để tạo ra các kiến trúc mạng có thể gia tăng được lượng dữ liệu truyền tải cao hơn và các tốc độ truyền tải dữ liệu cần thiết để có thể chứa được nhiều người dùng hơn trên hệ thống mạng. Sự tăng trưởng nhanh đồng nghĩa với lượng dữ liệu chia sẻ cao gấp 1.000 lần và tốc độ truyền tải nhanh hơn từ 10-100 lần tốc độ mạng hiện nay.

Những thách thức về an ninh

Theo giới chuyên gia, khi công nghệ 5G đóng vai trò cơ sở hạ tầng, dịch vụ trọng yếu của mỗi quốc gia và quốc tế... tức là tất cả mọi thứ đều được kết nối qua mạng 5G, khiến hoạt động xã hội của mỗi nước và toàn cầu chịu sự chi phối của công nghệ này thì nguy cơ mất an ninh là không hề nhỏ.

Nhóm các nhà khoa học tại Đại học Lorraine/INRIA (Pháp) và Đại học Dundee (Scotland) cho rằng, mạng 5G vẫn tồn tại những “lỗ hổng bảo mật”, khiến tội phạm có thể chặn 5G và truy cập lấy cắp dữ liệu. Mặt khác, bản thân cấu trúc phức tạp của mạng này cũng khiến việc bảo vệ hệ thống khó khăn hơn nhiều so với các mạng trước đó.

Theo giới phân tích, trong một xã hội “siêu kết nối” như vậy, một mối đe dọa đối với bất cứ lĩnh vực nào trong mạng lưới cũng sẽ đe dọa toàn bộ hệ thống mạng. Bởi tính phụ thuộc vào 5G càng cao thì sự rủi ro càng lớn, cho dù sự cố do vô tình hay hữu ý đều có thể gây ra thảm họa ở quy mô lớn và có tính toàn cầu. Chẳng hạn, sự trục trặc trong điều dẫn hoạt động từ xa có thể cướp đi sinh mạng của bệnh nhân đang phẫu thuật; xe tự lái có thể gây tai nạn; thành phố thông minh, hệ thống giao thông, một nhà máy tự động hóa có nối mạng IoT bị mất điện; rò rỉ thông tin mật khiến an ninh quốc gia bị đặt vào tình huống nguy cấp...

Khi tất cả các thiết bị được kết nối thì cơ hội phá hoại cho các cuộc tấn công mạng cũng gia tăng. Vì thế, cơ quan An ninh mạng châu Âu (ENISA) đã cảnh báo mạng di động 5G có tốc độ siêu nhanh sẽ kéo theo nguy cơ rất cao về an ninh mạng. Hiện tập đoàn sản xuất thiết bị viễn thông hàng đầu Trung Quốc Huawei được xem là “nhà vô địch” trong cuộc đua 5G ở nhiều phương diện từ chip băng tần (modem) 5G đầu tiên trên thế giới hỗ trợ cả 2 kiến trúc mạng 5G là NSA và SA có tên Balong 5.000 cho đến các thiết bị cho hạ tầng mạng 5G.

Mỹ hiện lo ngại rằng thiết bị viễn thông Trung Quốc có thể tạo nền tảng cho tình báo, do thám của Bắc Kinh, khiến Tổng thống Mỹ D. Trump ngày 15/5 đã ký sắc lệnh cấm các tập đoàn Mỹ sử dụng trang thiết bị viễn thông của các công ty ngoại quốc bị cho là “đe dọa an ninh” Mỹ, đồng thời hối thúc các nước đồng minh nên làm theo.

Theo giới chuyên gia, những tiềm ẩn nguy cơ về an ninh mạng 5G mà tội phạm mạng có thể truy cập đó là: Lấy cắp dữ liệu; Kiểm soát các dịch vụ trọng yếu; Phá hoại kết cấu hạ tầng; Gây gián đoạn đường truyền; Gây ảnh hưởng lớn về an toàn và an ninh kinh tế.

Hiện nay, các nhà mạng đang sử dụng các băng tần trong khoảng 600 MHz đến 2,6 GHz, trong khi 5G cần một dải tần số cao hơn, bao gồm sóng milimet. Một số nhà mạng đã công bố tần số để triển khai mạng 5G như: 600 MHz của T-Mobile; 2,5 GHz của Verizon,  6 GHz thậm chí là 30 GHz của AT&T. Vì thế, giới khoa học và người tiêu dùng trên thế giới nảy sinh những lo ngại về an ninh con người ở góc độ tần số siêu cao có thể tác động đến sức khỏe của người tiêu dùng.

Theo giới nghiên cứu, trong 6 loại sóng, tia (hồng ngoại, ánh sáng khả kiến, tử ngoại, bức xạ ion hóa, tia X và Gamma), thì vẫn còn 4 loại cần tiếp tục làm rõ về tác hại và phương pháp hóa giải những nguy cơ đó như thế nào(12).

(1) Tia cực tím, hay còn gọi là tia tử ngoại (UV), có bước sóng từ 400 nm đến 10 nm, thuộc tần số 790 THz đến 30 PHz(13). Về cơ bản ở dải tần thấp, sẽ không là mối nguy hại nhưng ở những chỗ chuyển đổi từ bức xạ không ion hóa sang bức xạ ion hóa, vẫn có thể là nỗi lo của con người.

(2) Bức xạ ion hóa, có các hạt bức xạ chứa nhiều năng lượng, có thể phá vỡ các electron khỏi các phân tử hoặc nguyên tử và thu điện tích (âm hoặc dương). Bức xạ này sẽ gây nên các tổn thương về cấu trúc, chức năng đến phân tử sinh học của tế bào con người.

(3) Tia cực cực tím, hay còn gọi là tia X (10 nm đến 0,1 nm ở băng tần 30 PHz đến 30 Ehz(14)), được ứng dụng rộng rãi trong lĩnh vực chụp X quang. Mọi tần số lớn hơn dải tần của tia X đều bị ion hóa và do đó, mối nguy hại cũng được quan tâm.

(4) Tia Gamma (bước sóng nhỏ hơn 0,1 nm và tần số hơn 30 Ehz). Tia này cực kỳ gây hại nếu con người tiếp xúc trực tiếp. Đó là những quan ngại về an ninh con người mà các nhà công nghệ phải hóa giải trước khi 5G được phổ cập trên phạm vi toàn cầu.

Mặt khác, với 5G các cuộc tấn công mạng lõi có thể nhiều và mạnh mẽ hơn với vô số thiết bị IoT bị xâm nhập. Các loại tấn công DDOS (từ chối dịch vụ) có thể xảy ra trong nhiều giai đoạn: các tác nhân xấu tìm thấy lỗ hổng, tiêm phần mềm độc hại, bắt đầu liên lạc với các thiết bị bị xâm nhập và sau khi đã đạt được một khối lượng đủ lớn thì chúng bắt đầu cuộc tấn công.

Hãng sản xuất và phân phối phần mềm bảo mật ở Nga (Kaspersky Lab) còn chỉ ra 5 xu hướng tấn công mạng chủ yếu sẽ diễn ra là: (1) Tấn công mạng có chủ đích (dễ nhận biết); (2) Tấn công vào các thiết bị IoT sẽ gia tăng (khó nhận biết); (3) Sự đụng độ giữa hacker mới và cũ; (4) Tấn công vào các lỗ hổng, trên hệ điều hành iOS; và (5) Đánh cắp dữ liệu trên mạng xã hội.

Theo giới chuyên gia, để sớm nắm bắt và ứng dụng công nghệ kết nối không dây mới, ngành tài chính, ngân hàng cần đặc biệt quan tâm đến các chiến lược ở tầm vĩ mô của Nhà nước như: (1) Chiến lược “Make in Vietnam” (trong đó có sản phẩm công nghệ 5G); (2) Đổi mới tư duy, đào tạo, bồi dưỡng nhân lực trình độ cao; (3) Xây dựng hệ sinh thái mạng 5G; (4) Và sớm xây dựng các tiêu chuẩn về bảo mật dựa trên tính đặc thù của ngành.

5G là một trong những mũi nhọn mang tính đột phá có thể giúp Việt Nam sớm tiếp cận cuộc Cách mạng Công nghiệp 4.0. Sự thành công trong quá trình thử nghiệm mạng 5G cho thấy Việt Nam đã và đang nắm bắt cơ hội để “đi tắt, đón đầu” với chiến lược “Make in Vietnam”. Theo đó, người dùng sẽ trải nghiệm các dịch vụ với tốc độ siêu nhanh, đây là điều rất quan trọng đối với các ngành, lĩnh vực, nhất là trong phân tích và xử lý dữ liệu. Vì thế, giới nghiên cứu, hoạch định chính sách và hoạt động trong lĩnh vực thị trường, tài chính, ngân hàng, tiền tệ cần đặc biệt quan tâm.

Chú thích:

1 https://skhcn.bacgiang.gov.vn: Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng: “Công nghệ 5G sẽ tạo ra cuộc cách mạng về kết nối. 26/3/2019

2 https://vi.wikipedia.org: 5G Bách khoa toàn thư mở Wikipedia

3 https://sites.google.com https://sites.google.com: Tìm hiểu về mạng 5G

4 https://sites.google.com https://sites.google.com: Tìm hiểu về mạng 5G

5 https://vi.wikipedia.org: 5G - Bách khoa toàn thư mở Wikipedia

6 https://vietnamnet.vn: Chúng ta cần một tư duy mới, không truyền thống, không tuần tự. 29/10/2018

7 https://vietnamnet.vn: Chúng ta cần một tư duy mới, không truyền thống, không tuần tự. 29/10/2018

8 https://vrtech.com.vn: Thực tế ảo vr và thực tế tăng cường AR tạo đột phá cho doanh nghiệp

9 https://www.thesaigontimes.vn: Công nghệ 5G tạo đột phá trong ngành sản xuất. 23/3/2019

10 https://www.msn.com: VinMart ra mắt siêu thị ảo đầu tiên tại Việt Nam. 23/5/2019

11 https://quantrimang.com: Tìm hiểu về mạng 5G, nền tảng di động tương lai. 28/1/2019

12 https://viettimes.vn: Sóng 5G có gây nguy hiểm đến sức khỏe con người? 22/12/2018

13 1 THz= 1000 GHz; 1 PHz = 1 x 1015 Hz

14 1 EHz = 1 x 1018 Hz

Tài liệu tham khảo:

- https://skhcn.bacgiang.gov.vn: Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng: “Công nghệ 5G sẽ tạo ra cuộc cách mạng về kết nối”. 26/3/2019

- https://vi.wikipedia.org: 5G Bách khoa toàn thư mở Wikipedia

- https://sites.google.com: Tìm hiểu về mạng 5G

- https://vnexpress.net: Viettel thành lập Tổng công ty Công nghiệp Công nghệ cao. 24/5/2019

- https://quantrimang.com: Tìm hiểu về mạng 5G, nền tảng di động tương lai. 28/1/2019

- https://vietnamnet.vn: Chúng ta cần một tư duy mới, không truyền thống, không tuần tự. 29/10/2018

- https://www.msn.com: Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng nói về “Make in Vietnam”. 8/5/2019

- https://vrtech.com.vn: Thực tế ảo VR và thực tế tăng cường AR tạo đột phá cho doanh nghiệp

- https://www.thesaigontimes.vn: Công nghệ 5G tạo đột phá trong ngành sản xuất. 23/3/2019

- https://www.msn.com: VinMart ra mắt siêu thị ảo đầu tiên tại Việt Nam. 23/5/2019

- https://viettimes.vn: Sóng 5G có gây nguy hiểm đến sức khỏe con người? 22/12/2018

- https://baodautu.vn: Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc: Cách mạng công nghiệp 4.0 đang “gõ cửa” từng doanh nghiệp. 26/1/2019