Mất thị trường EU, ngành thủy sản Việt Nam sẽ tổn thất thế nào?

“Dính” thẻ vàng, kim ngạch xuất khẩu sang EU liên tục giảm

Thủy sản là mặt hàng xuất khẩu (XK) lớn thứ 5 của Việt Nam về giá trị, chiếm khoảng 4% kim ngạch XK của cả nước. XK thủy sản của Việt Nam những năm gần đây dao động từ 8,5- 9 tỷ USD mỗi năm, trong đó thủy sản nuôi trồng đóng góp 60 - 65%, thủy sản khai thác chiếm 35 - 40% giá trị. 

Là nước XK thủy sản đứng thứ 3 trên thế giới, những năm gần đây, Việt Nam đã chú trọng đến việc phát triển bền vững ngành thủy sản. Tuy nhiên, với đặc thù nghề cá nhỏ lẻ, Việt Nam đang phải đối diện với một thách thức lớn liên quan đến cảnh báo thẻ vàng của Ủy ban châu Âu (EC) từ tháng 10/2017, do nỗ lực chưa đủ để chống lại khai thác thủy sản bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định (IUU).    

TS. Nguyễn Tiến Thông, chuyên gia VASEP (Đại học Nha Trang và Đại học Kinh doanh Copenhagen - Đan Mạch) cho biết, thẻ vàng IUU của EC đã khiến cho XK thủy sản của Việt Nam sang thị trường này sụt giảm liên tục từ năm 2017 đến nay. So sánh kết quả XK 2017-2019, sau 2 năm chịu tác động từ thẻ vàng IUU, kim ngạch XK thủy sản sang thị trường EU giảm 12%, tương đương 183,5 triệu USD. Theo đó, tổng kim ngạch XK các mặt hàng thủy sản giảm trên 10% sau 2 năm, tương đương giảm 43 triệu USD (bạch tuộc giảm mạnh nhất 37%, nhuyễn thể hai mảnh vỏ giảm 11%, cá ngừ giảm gần 2%, cua giảm 11%...) XK các sản phẩm nuôi trồng sang EU cũng giảm 13%  giai đoạn 2017- 2019.

Xu hướng giảm này tiếp tục kéo dài hơn nữa vào năm 2020, đặc biệt do bị tác động kép bởi dịch COVID-19, thẻ vàng IUU và Brexit, XK thủy sản sang thị trường này giảm 5,7% so với năm 2019, chỉ đạt 959 triệu USD.

Kể từ năm 2019, EU đã tụt từ vị trí thứ 2 xuống vị trí thứ 4 trong các thị trường nhậu khẩu thủy sản Việt Nam, sau Mỹ, Nhật Bản và Trung Quốc. Tuy nhiên, theo chuyên gia của VASEP, EU vẫn là thị trường lớn có tính định hướng và chi phối đối với các thị trường khác và là đối tác quan trọng với ngành thủy sản Việt Nam.

Thiệt hai nặng nề nếu “dính” thẻ đỏ…

Tại Báo cáo đánh giá tác động kinh tế từ phân tích thương mại của việc không tuân thủ quy định IUU và công bố, các chuyên gia đã phân tích dòng chảy thương mại thủy sản trong giai đoạn 2007-2019 để đánh giá tác động kinh tế của thẻ vàng IUU đối với Việt Nam và trên cơ sở đó đánh giá định lượng về tổn thất kinh tế, tác động ngắn hạn và trung hạn trong trường hợp bị phạt thẻ đỏ IUU.

Kết quả nghiên cứu cho thấy, các sản phẩm thủy sản khai thác chịu tác động trực tiếp từ các Quy định IUU và cảnh báo thẻ vàng IUU, trong khi sản phẩm thủy sản nuôi trồng bị ảnh hưởng gián tiếp. Trong trường hợp bị EC phạt thẻ đỏ, tác động trước mắt và trực tiếp nhất đối với thủy sản Việt Nam sẽ là lệnh cấm thương mại của EC nếu Việt Nam không đáp ứng các quy định về chống khai thác thủy sản. Khi đó, ước tính ngành thủy sản Việt Nam sẽ tổn thất khoảng 480 triệu USD mỗi năm nếu mất thị trường EU. Trong đó, ước tính tổn thất từ hải sản khai thác, bao gồm cá ngừ, cá kiếm, nhuyễn thể, mực, bạch tuộc và các loài hải sản khác khoảng 387 triệu USD mỗi năm.

Các tác động gián tiếp đối với thủy sản nuôi trồng có nguyên do từ việc giảm sút uy tín, gánh nặng kiểm soát hải quan ngày càng tăng và việc không tận dụng được thuế quan ưu đãi của Hiệp định Thương mại Tự do Việt Nam - Liên minh châu Âu (EVFTA). Ngành thủy sản nuôi trồng có thể mất khoảng 93 triệu USD do các tác động gián tiếp. Về trung hạn, nếu lệnh cấm kéo dài trong 2-3 năm có thể gây gián đoạn XK thủy sản Việt Nam, trong đó khai thác thủy sản sẽ bị thu hẹp ít nhất 30% về quy mô sản lượng.

Tuy nhiên, chuyên gia VASEP cảnh báo, những tổn thất có thể còn lớn hơn khi không XK sang thị trường EU đồng nghĩa với việc mất động lực để nâng cấp chuỗi giá trị vì thị trường EU có tính chất dẫn dắt, và nếu có XK được sang thị trường khác cũng khó hoặc bị ép giá. Cùng với đó, ảnh hưởng đến công ăn việc làm của 4,7 triệu lao động và mục tiêu XK 16- 18 tỷ USD thủy sản vào năm 2030 rất xa vời.

Nhận định về khả năng bị thẻ đỏ, ông Nguyễn Quang Hùng, Phó Tổng cục trưởng Tổng cục Thủy sản cho rằng khó xảy ra vì toàn bộ hệ thống chính trị của Việt Nam đang vào cuộc để xóa bỏ thẻ vàng vào năm 2022, tuy còn nhiều khó khăn do đặc thù  của nghề cá của Việt Nam. Tuy nhiên, lãnh đạo Tổng cục Thủy sản thừa nhận tốc độ còn chậm, cần quyết liệt hơn, sâu hơn.

“Việc cảnh báo thẻ vàng của EC đã gây nhiều khó khăn thiệt hại về tài chính, sức cạnh tranh của sản phẩm thủy sản Việt Nam trên thị trường quốc tế. Báo cáo này, cũng thêm những thông điệp đến các thành phần tham gia trong chuỗi khai thác thủy sản ý thức việc triển khai các nỗ lực để sớm tháo gỡ thẻ vàng là việc rất cần thiết và cấp bách…”- Thứ trưởng Bộ NN&PTNT Phùng Đức Tiến nhấn mạnh.

Thứ trưởng Bộ NN&PTNT Phùng Đức Tiến: “Quan trọng hơn là phát triển nghề cá bền vững, có trách nhiệm và hội nhập…” Ngay sau khi Ban chỉ đạo quốc gia về chống khai thác IUU được kiện toàn theo nhiệm kỳ Chính phủ mới, ngày 17/7/2021, Ban chỉ đạo đã tổ chức họp với các Bộ ngành, địa phương, hiệp hội ngành hàng từ Trung ương đến các địa phương. Hội nghị đã đánh giá thẳng thắn những kết quả đạt được, tồn tại, hạn chế và giao trách nhiệm rõ cho các Bộ, ngành và các địa phương tiếp tục kế thừa kết quả đã đạt được, nỗ lực hơn nữa để Việt Nam sớm thoát khỏi cảnh báo thẻ vàng của EC, nhưng quan trọng hơn là phát triển nghề cá bền vững, có trách nhiệm và hội nhập… nhằm bảo về đại dương, bảo về đa dạng sinh học và nâng cao đời sống cộng đồng ngư dân ven biển, nâng cao hình ảnh và vị thế của chuỗi ngành hàng thủy sản Việt Nam. Bên cạnh những nỗ lực của Chính phủ, các Bộ, ngành, địa phương… trong trước mắt đề nghị VASEP và các thành viên chung tay cùng Chính phủ hỗ trợ nguồn lực để chống khai thác IUU; kiên quyết từ chối thu mua, chế biến, XK các sản phẩm thủy sản có nguồn gốc từ khai thác IUU. Các doanh nghiệp, tổ chức, cá nhân vì lợi ích cá nhân tiếp tay, dung túng, cố tình vi phạm các quy định về IUU phải kiên quyết xử lý nghiêm theo quy định của pháp luật. Đề nghị Ngân hàng Thế giới tiếp tục hỗ trợ để đầu tư nâng cấp hạ tầng khai thác thủy sản, để đảm bảo đủ điều kiện theo quy định của EC… tại các địa phương.